महाराष्ट्राच्या इतिहासात शिवनेरी किल्ला हा खूप महत्वपूर्ण आहे. याचे मुख्य कारण असे कि छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जन्म याच किल्ल्यावर १९ फेब्रुवारी इ.स. १६३० रोजी झाला.

किल्ल्याविषयी महत्वाची माहिती – शिवनेरी किल्ला

गुणक	विवरण
नाव	शिवनेरी
गुगल मॅप लोकेशन	मॅपवर पहा
उंची	३५०० फूट
प्रकार	गिरिदुर्ग
चढाईची श्रेणी	मध्यम
ठिकाण	पुणे जिल्हा, महाराष्ट्र, भारत
जवळचे गाव	जुन्नर
डोंगररांग	नाणेघाट
सध्याची अवस्था	सर्वात चांगली
स्थापना	११७०

शिवनेरी किल्ला – चित्रफीत (व्हिडिओ )

शिवनेरी किल्ल्याचा इतिहास: एक वीरगाथा

शिवनेरी किल्ला ८ व्या ते १० व्या शतकात बांधला गेला असावा असा अंदाज आहे. शिवनेरी किल्ल्यावर भवानी देवीचे मंदिर आहे आणि ती स्वतः किल्ल्याची रक्षा करते.एका किंवदंतीनुसार, शिवाजी महाराजांच्या जन्मापूर्वी, त्यांची आई जिजाबाईंनी भवानी देवीचे दर्शन घेतले आणि त्यांना पुत्र प्राप्तीसाठी प्रार्थना केली. देवीने त्यांना आशीर्वाद दिला आणि लवकरच शिवाजी महाराजांचा जन्म झाला.

‘जीर्णनगर’, ‘जुन्नेर’ म्हणजेच जुन्नर हे गाव इसवी सन पूर्व काळापासून प्रसिद्ध आहे.

प्राचीन काळ

• सातवाहन राजा गौतमीपुत्र सातकर्णी यांनी शकांचा पराभव करून जुन्नर आणि परिसर जिंकून घेतला.
• नाणेघाट हा पुरातन व्यापारी मार्ग होता आणि त्यावर नजर ठेवण्यासाठी दुर्गांची निर्मिती करण्यात आली.
• सातवाहनांनी अनेक लेणी खोदवून घेतली.

मध्ययुगीन काळ

• चालुक्य आणि राष्ट्रकूट राजवटींनी शिवनेरीवर राज्य केले.
• ११७० ते १३०८ च्या दरम्यान यादवांनी राज्य स्थापन केले आणि गडाला आधुनिक स्वरूप दिले.
• १४४३ मध्ये मलिक-उल-तुजार यांनी यादवांचा पराभव करून किल्ला ताब्यात घेतला.
• पुढे निजामशाहीची स्थापना झाली आणि १४९३ मध्ये राजधानी गडावरून अहमदनगरला हलवण्यात आली.
• १५६५ मध्ये सुलतान मूर्तिजा निजामाने आपला भाऊ कासीम याला कैदेत ठेवले होते.

भोसले आणि मराठा साम्राज्य

• १५९५ मध्ये किल्ला आणि जुन्नर प्रांत मालोजी राजे भोसले यांच्याकडे आला.
• १६२९ मध्ये जिजाबाई गरोदर असताना शहाजी राजांनी त्यांना ५०० स्वारांसह रात्रोरात शिवनेरीवर नेले.
• १९ फेब्रुवारी १६३० रोजी शिवाजी महाराजांचा जन्म झाला.
• १६३२ मध्ये जिजाबाई आणि शिवाजी गड सोडून गेले आणि १६३७ मध्ये किल्ला मोगलांच्या ताब्यात गेला.
• शिवरायांनी अनेक प्रयत्नांनंतरही किल्ला जिंकू शकले नाहीत.
• १७१६ मध्ये शाहूमहाराजांनी किल्ला मराठेशाहीत आणला आणि नंतर तो पेशव्यांकडे हस्तांतरित करण्यात आला.

पेशवे काळ आणि बंड

• १७५५ मध्ये नाना साहेब पेशव्यांनी तुळाजींना शिवनेरीवर कैदेत ठेवले होते.
• १७६४ मध्ये शिवनेरी आणि पुरंदर किल्ल्यावरील कोळ्यांनी बंड केले.
• १७६५ मध्ये महादेव कोळ्यांनी दुसरे बंड केले आणि संताजी शेळकंदे यांच्या नेतृत्वात किल्ला ताब्यात घेतला.
• १८१८ मध्ये तिसऱ्या अँग्लो-मराठा युद्धात ब्रिटिशांनी किल्ला जिंकला.

महत्त्व

• शिवनेरी किल्ला छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या जन्मस्थळ आणि मराठा साम्राज्याच्या स्थापनेसाठी प्रेरणादायी ठिकाण आहे.
• किल्ल्याचा इतिहास अनेक लढाया आणि बंडांनी भरलेला आहे.
• आजही हा किल्ला महाराष्ट्राच्या गौरव आणि वीरतेचे प्रतीक आहे.

वास्तुकला:

• शिवनेरी किल्ल्याची बांधकाम शिलाखंडातून केले गेले आहे.
• किल्ल्यावर अनेक बुरुज, दरवाजे, आणि तोरणे आहेत.
• शिवबाडा हा किल्ल्यावरील सर्वात उंच भाग आहे आणि तेथून परिसराचे विहंगम दृश्य दिसते.
• भवानी मंदिर हे किल्ल्यावरील सर्वात पवित्र स्थान आहे.

गडावर जाण्याच्या वाटा

गडावर जाण्यासाठी प्रमुख दोन वाटा आहेत .

साखळीची वाट

गडाच्या मागील भागातील जुन्नर शहरात जाऊन, छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या पुतळ्याजवळून जाता येते . येथीलचौकातील डाव्या बाजूच्या रस्त्यावरून लगेच एक किलोमीटर जाऊन रस्त्याच्या उजव्या कडेला एक मंदिर आहे. मंदिरातून वर पोहोचतायेते , एक मार्ग ज्यामध्ये शिवनेरी किल्ल्याच्या एक काळभिंतीसोबत जाता येते . या मार्गाने जाण्यासाठी साधारण एक तास लागतो आणि ही वाट थोडी अवघड आहे .

सात दरवाज्यांची वाट

छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या पुतळ्यापासून डाव्या बाजूच्या रस्त्याने चालत सुटल्यास डांबरी रस्ता आपणास गडाच्या पायऱ्यांपाशी घेऊन जातो. या वाटेने गडावर येताना सात दरवाजे लागतात. पहिला महादरवाजा, दुसरा पीर दरवाजा, तिसरा परवानगीचा दरवाजा, चौथा हत्ती दरवाजा, पाचवा शिपाई दरवाजा, सहावा फाटक दरवाजा आणि सातवा कुलाबकर दरवाजा. या मार्गे किल्ल्यावर पोहचण्यासाठी दीड तास लागतो.

शिवनेरीचे भौगोलिक ठिकाण

शिवनेरी किल्ला महाराष्ट्राच्या पुणे जिल्ह्यातील जुन्नर शहरापासून जवळपास आहे. तो सह्याद्री पर्वतरांगेमध्ये सुमारे १०२४ मीटर (३३६० फूट) उंचीवर स्थित आहे.

• अक्षांश रेखांश:
  • अक्षांश: १९° ११′ ५६″ उत्तर
  • रेखांश: ७३° ५१′ ३४″ पूर्व
• जवळील शहरे:
  • जुन्नर – २-३ किलोमीटर अंतरावर (किल्ल्याच्या पायथ्याशी)
  • पुणे – सुमारे ९० किलोमीटर अंतरावर
• भौगोलिक वैशिष्ट्ये:
  • सह्याद्रीच्या डोंगराळ भागात असलेला हा किल्ला जवळपासून खडकाळ आणि उभा आहे.
  • किल्ल्याच्या आजूबाजूला मावळा प्रदेश आहे.
  • किल्ल्याच्या बांधकामाला त्याच्या भौगोलिक परिस्थितीचा फायदा झाला आहे.

कसे जाल ?

मुंबईहून

• माळशेज मार्गे:
  • मुंबई ते जुन्नर (माळशेज घाट पार करून): सुमारे २२० किलोमीटर
  • जुन्नर ते शिवनेरी: ८ ते ९ किलोमीटर (गणेश खिंडीतून)
  • एकूण अंतर: २२८ ते २२९ किलोमीटर
  • प्रवास वेळ: एक दिवस (मुंबई ते शिवनेरी)
• ट्रेनने:
  • मुंबई ते पुणे: डेक्कन क्वीन, शिवाजी एक्सप्रेस सारख्या अनेक गाड्या उपलब्ध आहेत.
  • पुणे ते जुन्नर: लोकल ट्रेन किंवा बसने प्रवास करता येईल.
  • जुन्नर ते शिवनेरी: टॅक्सी किंवा ऑटो रिक्षाने प्रवास करता येईल.

पुणेहून:

• नारायणगाव मार्गे:
  • पुणे ते नारायणगाव: ७५ किलोमीटर
  • नारायणगाव ते जुन्नर: १५ किलोमीटर
  • जुन्नर ते शिवनेरी: ८ ते ९ किलोमीटर (गणेश खिंडीतून)
  • एकूण अंतर: ९८ ते ९९ किलोमीटर
  • प्रवास वेळ: ३ ते ४ तास (पुणे ते शिवनेरी)
• एसटी बस:
  • पुणे ते जुन्नर: अनेक एसटी बसेस उपलब्ध आहेत.
  • जुन्नर ते शिवनेरी: टॅक्सी किंवा ऑटो रिक्षाने प्रवास करता येईल.

शिवनेरी किल्ल्याशी संबंधित काही कथा आणि लोककथा:

1. शिवनेरीची निर्मिती:

• एका लोककथेनुसार, भगवान शिव यांनी शिवनेरी किल्ला रात्रभरात बांधला.
• दुसऱ्या कथेनुसार, यादव राजा भिल्लम यांनी 13 व्या शतकात हा किल्ला बांधला.

२. शिवाजी महाराजांचे बालपण:

• शिवाजी महाराजांनी आपले बालपण शिवनेरी किल्ल्यावर घालवले.
• त्यांना लहानपणापासूनच तलवारबाजी, घोडेस्वारी आणि धनुर्विद्या यांचे प्रशिक्षण मिळाले.

३. शिवाजी महाराजांचे मातृत्व:

• शिवाजी महाराजांच्या आई, जिजाबाई यांनी त्यांना शौर्य, धैर्य आणि नीतिमत्तेची शिकवण दिली.
• शिवाजी महाराजांना आदर्श हिंदू राजा बनण्यास प्रेरित करण्यात जिजाबाईंची महत्त्वपूर्ण भूमिका होती.

इतर लोककथा:

• शिवनेरी किल्ल्यावर एक गुप्त भूजल मार्ग आहे असे मानले जाते.
• किल्ल्यावर एका राक्षस राजाचा वास होता अशीही एक कथा आहे.
• शिवनेरी किल्ल्यावर अनेक भूतकालीन घटना घडल्या असल्याचे मानले जाते.

टीप: या कथा आणि लोककथांमध्ये काही ऐतिहासिक तथ्ये असू शकतात किंवा नसू शकतात.

शिवनेरी किल्ला: आजची अवस्था आणि पर्यटन

आजची अवस्था:

• शिवनेरी किल्ला पुरातत्व विभागाच्या देखभालीखाली आहे.
• किल्ल्याची बरीच बांधकामे चांगल्या स्थितीत आहेत.
• किल्ल्यावर अनेक ऐतिहासिक वास्तू आणि स्मारके आहेत, जसे की शिवबाडा, भवानी मंदिर, तोरणे, बुरुज, आणि कैदखाना.
• किल्ल्यावर पर्यटकांसाठी अनेक सुविधा उपलब्ध आहेत, जसे की पर्यटन माहिती केंद्र, पिण्याचे पाणी, आणि स्वच्छतागृहे.

पर्यटन:

• शिवनेरी किल्ला हा महाराष्ट्रातील सर्वात लोकप्रिय पर्यटन स्थळांपैकी एक आहे.
• दरवर्षी लाखो पर्यटक किल्ला भेट देतात.
• पर्यटक किल्ल्यावर ट्रेकिंग, रॉक क्लाइंबिंग, आणि इतर साहसी क्रियाकलापांचा आनंद घेऊ शकतात.
• किल्ल्यावरून परिसराचे विहंगम दृश्य दिसते.
• किल्ल्यावर अनेक उत्सव आणि कार्यक्रम आयोजित केले जातात, जसे की शिव जयंती आणि गणेश चतुर्थी.

शिवनेरी किल्ल्यावरील पर्यटकांचे आकर्षण:

ऐतिहासिक वास्तू:

जन्मस्थान:

शिवाजी महाराजांचा जन्म झालेल्या वास्तूला “जन्मस्थान” म्हणतात. हे पर्यटकांसाठी एक लोकप्रिय आकर्षण आहे.

भवानी मंदिर:

देवी भवानीचे हे मंदिर शिवनेरी किल्ल्यावर सर्वात जुने मंदिर आहे.

गडचिर:

हा किल्ल्याचा सर्वात उंच भाग आहे आणि येथून परिसराचे विहंगम दृश्य दिसते.

तोरणा दरवाजा:

हा किल्ल्याचा मुख्य प्रवेशद्वार आहे आणि त्यावर कलाकुसर केलेली नक्काशी आहे.

छत्रपती शिवाजी महाराजांचे समाधी मंदिर:

हे मंदिर शिवनेरी किल्ल्याच्या पायथ्याशी आहे आणि ते शिवाजी महाराजांना समर्पित आहे.

निसर्गरम्य सौंदर्य:

• शिवनेरी किल्ला सह्याद्री पर्वत रांगेतील एक सुंदर किल्ला आहे.
• किल्ल्याभोवती घनदाट जंगले आणि डोंगराळ प्रदेश आहे.
• किल्ल्यावरून परिसराचे मनोरम दृश्य दिसते.

इतर आकर्षणे:

• किल्ल्यावर एक लहान संग्रहालय आहे जेथे शिवाजी महाराजांच्या जीवनाशी संबंधित वस्तू प्रदर्शित आहेत.
• किल्ल्यावर ट्रेकिंग आणि कॅम्पिंगसाठी अनेक मार्ग आहेत.
• पर्यटक किल्ल्यावर घोड्यावर किंवा खच्चरावरून जाऊ शकतात.

पर्यटकांसाठी टिपा:

• शिवनेरी किल्ल्यावर जाण्यासाठी चांगल्या शारीरिक तंदुरुस्तीची आवश्यकता आहे.
• शिवनेरी किल्ला वर्षभर खुला असतो.
• किल्ल्याला भेट देण्यासाठी सकाळी लवकर किंवा संध्याकाळी उशिरा जाणे चांगले.
• किल्ल्यावर चढताना आरामदायी पादत्राणे घालणे आवश्यक आहे.
• किल्ल्यावर पुरेसे पाणी आणि हलके पदार्थ सोबत ठेवणे आवश्यक आहे.
• किल्ल्यावर पिण्याचे पाणी, खाद्यपदार्थ आणि इतर आवश्यक वस्तू सोबत घेऊन जाणे आवश्यक आहे.
• किल्ल्यावर उन्हाळ्यात जास्त गर्दी असते.
• पावसाळ्यात किल्ल्यावर जाणे धोकादायक असू शकते.
• प्रवास वेळ आणि अंतर अंदाजे आहेत आणि ते वाहतुकीच्या साधनावर आणि रस्त्याच्या स्थितीवर अवलंबून असू शकतात.
• प्रवासाला निघण्यापूर्वी हवामान आणि रस्त्यांची स्थिती तपासून घेणे आवश्यक आहे.
• उपलब्ध माहितीनुसार शिवनेरी किल्ल्यात आत जाण्यासाठी तिकीट घेण्याची आवश्यकता नाही. पण किल्ल्याच्या त पायथ्याशी गाडी पार्क करण्यासाठी मात्र थोडे पैसे मोजावे लागतात. गाडीच्या प्रकारानुसार दरात बदलत असतो. अंदाजे खर्च पुढीलप्रमाणे आहे: कार – ५० रुपये आणि बाईक – २० रुपये .

छायाचित्रे आणि दृश्ये:

शिवनेरी किल्ला हा एक ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिकदृष्ट्या महत्त्वाचा ठिकाण आहे. तो महाराष्ट्राच्या गौरव आणि वीरतेचे प्रतीक आहे. पर्यटकांसाठी, शिवनेरी किल्ला हा एक अविस्मरणीय अनुभव आहे.

टीप : वरील माहिती लिहिताना काही पुस्तकांमधून व विकिपीडिया मधून संदर्भ घेण्यात आला आहे.

• हिंदी में पढे – शिवनेरी किला
• Read in English – Shivneri Fort