रायगड किल्ला हा स्वराज्याची राजधानी म्हणून ओळखला जातो . महाराष्ट्रात रायगड जिल्ह्यात हा किल्ला आहे. रायगड ह्या किल्ल्याची स्थापना १०३० मध्ये करण्यात आली. छत्रपती शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेक येथेच झाला, रायगडाचे प्राचीन नाव ‘रायरी’ असे होते . रायगड किल्ला हा गिरिदुर्ग या प्रकारात मोडतो . चला आता रायगड किल्ल्याविषयी विस्तृत अशी माहिती पाहुयात .

किल्ल्याविषयी महत्वाची माहिती – रायगड किल्ला

गुणक	माहिती
नाव	रायगड किल्ला
प्रकार	गिरिदुर्ग
उंची	820 मी / 2700 फूट
गूगल मॅप	लिंक / दुवा
चढाईची श्रेणी	सोपी
ठिकाण	रायगड
जवळचे गाव	महाड
पर्वतरांगा	सह्याद्री
स्थापना	रायगड किल्ला – १०३०
सध्याची अवस्था	व्यवस्थित
बांधकामाचे प्रमुख	हिरोजी इंदुलकर

शिवराज्याभिषेक – रायगड किल्ला

महाराष्ट्राच्या आणि भारताच्या इतिहासातील एक अविस्मरणीय घटना म्हणून शिवराज्याभिषेकाला ओळखले जाते. रायगड किल्ल्यावर १९ मे ते ६ जून १६७४ या काळात पार पडलेला हा प्रसंग, छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या कारकिर्दीतील एक महत्त्वपूर्ण टप्पा होता.

राज्याभिषेकाची तयारी:

• १९ मे १६७४ रोजी महाराजांनी प्रतापगडाच्या भवानी देवीचे दर्शन घेऊन राज्याभिषेकाची तयारी केली. देवीला तीन मण सोने (म्हणजेच ५६ हजार रुपये) किंमतीचे छत्र अर्पण केले.
• ६ जून १६७४ रोजी ज्येष्ठ शुद्ध त्रयोदशी, शनिवार रोजी राज्याभिषेकाचा मुख्य सोहळा पार पडला.
• २४ सप्टेंबर १६७४ रोजी ललिता पंचमीला तांत्रिक पद्धतीने आणखी एक राज्याभिषेक संपन्न झाला.

दुसऱ्या राज्याभिषेकाचे कारण:

• काही लोकांचा असा विश्वास होता की शिवाजी महाराजांचा पहिला राज्याभिषेक अशुभ मुहूर्तावर झाला होता.
• दुसरा राज्याभिषेक आयोजित करून सर्वांना समाधान देणे हा यामागील उद्देश होता.

महत्त्व:

• शिवराज्याभिषेकाने मराठा साम्राज्याची स्थापना अधिकृतपणे झाली.
• छत्रपती शिवाजी महाराज हे स्वतंत्र आणि सार्वभौम राजा बनले.
• हिंदू धर्माचा आणि मराठी संस्कृतीचा पुरस्कार करणाऱ्या नवीन युगाची स्थापना झाली .

आजही शिवराज्याभिषेक हा महाराष्ट्रासाठी आणि भारतासाठी एक प्रेरणादायी क्षण आहे.

रायगड किल्ला – चित्रफीत (व्हिडिओ )

रायगड किल्ला: भव्य इतिहास आणि वारसा

रायगड किल्ला हा भारताच्या हृदयात, सह्याद्रीच्या पर्वतरांगेत उंचावर असलेला भव्य आणि ऐतिहासिक दुर्ग आहे. तो मराठा साम्राज्याच्या गौरवशाली इतिहासात आणि शिवाजी महाराजांच्या शौर्यगाथांमध्ये अढळपणे उभे राहिलेले एक अविस्मरणीय स्मारक आहे.

पूर्वीचा इतिहास (इतिहासपूर्व – इ.स. १६४६):

पुरातत्त्वीय उत्खननांवरून असे दिसून येते की रायगड किल्ला हा इतिहासपूर्व काळापासून अस्तित्वात आहे. सातवाहन (इ.स.पू. २३० – इ.स. २२०) आणि चालुक्य (इ.स. ५५० – इ.स. ७५३) या राजवटींच्या काळात या रायगड किल्ल्याचा उल्लेख मिळतो. यादव राजवंशाने (इ.स. १२वे शतक) या किल्ल्याचे ( किल्लेबंदी) केले आणि त्याचे नाव “रायरी” असे बदलले. पुढे १४ व्या शतकात बहमनी सल्तन आणि १६ व्या शतकात आदिलशाही यांच्या अधिपत्याखाली रायगड होता.

निजामशाही आणि रायगड (इ.स. १४ – १६ शतके):

निजामशाही राजवटीच्या काळात (इ.स. १४ – १६ शतके) रायगड किल्ला चा वापर कैद्यांना ठेवण्यासाठी तुरुंग म्हणून केला जात होता. याच काळात, प्रसिद्ध मराठा सरदार यशवंतराव मोरे आणि प्रतापराव मोरे यांनी रायगड किल्ल्यातून यशस्वीरित्या पळून जाण्याचा धाडसी प्रयत्न केला होता. या घटनेने त्यांच्या शौर्याची आणि रणनीतीचा पगडा लोकांना दाखवून दिला.

छत्रपती शिवाजी महाराजांचा काळ (इ.स. १६४६ – इ.स. १६८०):

इ.स. १६४६ मध्ये हा निर्णायक क्षण रायगडच्या इतिहासात उदयला आला. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी आदिलशाहीकडून रायगड किल्ला जिंकून घेतला. हा किल्ला जिंकणे ही त्यांच्या सुरुवातीच्या मोहिमांमधील एक मोठी उपलब्धी होती. किल्ला जिंकल्यानंतर त्यांनी त्याची डागडुजी केली आणि त्याचे नाव “रायगड” असे बदलले. रायगडकिल्ल्याचे मजबूत बांधकाम आणि रणनीतिक स्थान लक्षात घेऊन शिवाजी महाराजांनी इ.स. १६७४ मध्ये या किल्ल्याला आपल्या स्वराज्याची राजधानी बनवले. रायगडवरच शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेक झाला आणि हिंदवी स्वराज्याची स्थापना झाली. याच किल्ल्यावर त्यांची राहणी होती, दरबार भरत होता, आणि अनेक मोहिमांची आखणी होत होती. त्यामुळे रायगड किल्ला मराठा साम्राज्याच्या कारभाराचे आणि शिवाजी महाराजांच्या कारकीर्दीचे केंद्रबिंदू बनला.

मराठा साम्राज्यानंतर (इ.स. १६८० – आज):

शिवाजी महाराजांच्या मृत्यूनंतर (इ.स. १६८०) रायगड किल्ला काही काळ मराठा साम्राज्याची राजधानी राहिला. पण पुढे १८१८ मध्ये तिसऱ्या अँग्लो-मराठा युद्धात पराभवामुळे मराठा साम्राज्य ब्रिटिशांच्या ताब्यात गेले. त्यामुळे रायगड किल्ला ही ब्रिटिशांच्या अधिपत्याखाली आला. ब्रिटिशांनी रायगड किल्ला ताब्यात घेतला आणि तो तुरुंग म्हणून वापरला. त्यामुळे किल्ल्याची काहीशी झीज झाली.

स्वातंत्र्यानंतर (इ.स. १९४७ – आज):

भारतीय स्वातंत्र्यानंतर रायगड किल्ला भारताच्या पुरातत्त्व विभागाच्या ताब्यात आला. सध्या हा किल्ला एक संरक्षित स्मारक आहे आणि लोकप्रिय पर्यटन स्थळ आहे. दरवर्षी हजारो पर्यटक रायगड किल्ल्याला भेट देतात आणि शिवाजी महाराजांच्या वैभवी आणि मराठा साम्राज्याच्या इतिहासाला नमन करतात.

रायगड किल्ला – पहाण्यासारखी ठिकाणे

महाराजांची समाधी – रायगड किल्ला

रायगडावर भेट देणाऱ्यांना श्री शिवछत्रपतींच्या समाधीचे दर्शन नक्कीच घडते. मंदिराच्या पूर्व दरवाजापासून थोड्या अंतरावर दिसणारा अष्टकोनी चौथरा ही त्यांची समाधी आहे. सभासद बखरीनुसार, शिवाजी महाराजांचे निधन इ.स. १६८० मध्ये झाले होते. त्यांच्या समाधीचे स्थान जरा वेगळे आहे. जगदीश्वर मंदिराच्या बाहेर दक्षिण भागात, महाद्वाराच्या जवळील परिसरात ही समाधी बांधण्यात आली. काळ्या दगडाचा बनलेला हा चौथरा छातीभर उंच असून त्यावर फरसबंदी आहे. या फरसबंदीच्या खाली एक पोकळी असून त्यातच शिवरायांचे अवशेष रक्षामिश्र मृत्तिकेच्या स्वरूपात आहेत असे सांगितले जाते.

जिजाबाईंचा पाचाडचा वाडा: रायगड किल्ल्याच्या पायथ्याशी असलेला एक ऐतिहासिक वास्तू

इतिहास:

उतारवयात जिजाबाईंना गडावरची थंड हवा, वारा मानवत नसे, म्हणून महाराजांनी त्यांचासाठी पाचाडजवळच एक वाडा बांधून दिला. तोच हा मासाहेबांचा राहता वाडा. वाड्याची व्यवस्था ठेवण्यासाठी काही अधिकारी तसेच शिपायांची व्यवस्थाही महाराजांनी केली होती. पायऱ्यांची एक उत्तम विहीर, तसेच जिजाबाईंना बसण्यासाठी केलेले दगडी आसन बघण्यासारखे आहे. यास ‘तक्क्याची विहीर’ असेही म्हणतात.

खुबलढा बुरुज

खुबलधा बुरुज हा रायगड किल्ल्यावर चढताना दिसणारा पहिला बुरुज आहे. बुरुजाच्या पुढे पूर्वी “चित्र दरवाजा” नावाचा एक दरवाजा होता. मात्र, हा दरवाजा आता पूर्णपणे उध्वस्त झाला आहे.

नाना दरवाजा: एक छोटे परंतु ऐतिहासिक प्रवेशद्वार

रायगड किल्ल्यातील नाणे दरवाजा, ज्याला “लहान दरवाजा” असेही म्हणतात, हा एक ऐतिहासिक प्रवेशद्वार आहे. जवळून येईपर्यंत लपून राहण्यासाठी याची बांधणी केलेली असून, यात दोन कमानी असलेला प्रवेश आणि आत पहारेकऱ्यांसाठी “देवडा” नावाच्या खोल्या आहेत. विशेष म्हणजे, छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकाच्या वेळी ब्रिटिश दूत हेन्री ऑक्सेंडन यांनी याच दरवाजातून प्रवेश केला होता, त्यामुळे तो रायगडच्या ऐतिहासिक वारसाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे.

मदरमोर्चा (मस्जिदमोर्चा)

चित् दरवाजातून प्रवेश करून नागमोडी रस्त्याने पुढे गेल्यावर, आपण एका सपाट जागेवर पोहोचतो. या खुुल्या जागेच्या टोकाला दोन जर्जर इमारती दिसतात. यापैकी एक पहारेकऱ्यांची जागा होती तर दुसरे धान्य साठवण्यासाठी वापरले जात होते. याच ठिकाणी मदनशहा नावाच्या साधूचे थडगे आहे. जवळच एक विशाल तोफही दिसते. थोडं पुढे गेल्यावर खडकात खोदलेल्या तीन गुहा दिसतात.

महादरवाजा

महादरवाजाचा बाहेरील अंगास वर दोन्ही बाजूस दोन सुंदर कमळाकृती कोरल्या आहेत दरवाजावर असणाऱ्या या दोन कमळांचा अर्थं म्हणजे किल्ल्याचा आत ‘श्री आणि सरस्वती’ नांदत आहे. ‘श्री आणि सरस्वती’ म्हणजेच ‘विद्या व लक्ष्मी’ होय. महादरवाजाला दोन भव्य बुरूज असून एक ७५ फूट तर दुसरा ६५ फूट उंचं आहे. तटबंदीमध्ये जी उतरती भोके ठेवलेली असतात त्यास ‘जंग्या’ म्हणतात. शत्रूवर मारा करण्यासाठी ही भोके ठेवलेली असतात. बुरुजांमधील दरवाजा हा वायव्य दिशेस तोंड करून उभा आहे. महादरवाजातून आत आल्यावर पहारेकऱ्यांचा देवड्या दिसतात तसेच संरक्षकांसाठी केलेल्या राहण्याचा खोल्या दिसतात. महादरवाजापासून उजवीकडे टकमक टोकापर्यंत तर डावीकडे हिरकणी टोकापर्यंत तटबंदी बांधलेली आहे.

चोरदिंडी: गुप्ततेने राखलेला मार्ग

 महादरवाजापासून उजवीकडे टकमक टोकापर्यंत जी तटबंदी जाते, त्यावरून चालत गेल्यास जिथे ही तटबंदी संपते, त्याचा थोडे अलीकडे बुरुजात ही चोरदिंडी बांधलेली आहे. बुरुजाचा आतून दरवाजापर्यंत येण्यासाठी पायऱ्या आहेत.

हत्ती तलाव: निसर्गाच्या सान्निध्यात विश्रांतीचे ठिकाण

राज्याभिषेकासाठी गडावर चढविण्यात आलेल्या हत्तींना डुंबण्याची सोय या तलावामुळे झाली होती. गजशाळेतून येणाऱ्या हत्तींच्या स्नानासाठी आणि पिण्यासाठी या तलावाचा उपयोग होत होता. हत्ती तलावाची लांबी २०८ बाय ३०० फूट इतकी आहे. आज, हे तलाव निसर्गाच्या सान्निध्यात विश्रांती घेण्यासाठी आणि किल्ल्याच्या इतिहासात हरवलेल्या आठवणींना उजागर करण्यासाठी पर्यटकांसाठी एक उत्तम ठिकाण आहे.

मेना दरवाजा

मेना दरवाजा हा रायगड किल्ल्यावरील एक छोटा परंतु महत्त्वपूर्ण दरवाजा आहे. शेवटी राजा आणि राणींच्या निवासस्थानापर्यंत पोहोचण्यासाठी या दरवाजाचा वापर केला जात होता. इतर दरवाज्यांच्या तुलनेने सोनेरी रंगाच्या सजावटीमुळे याला मेना दरवाजा असे नाव पडले असावे असा अंदाज आहे. आजही हा दरवाजा किल्ल्याच्या श्रीमंती आणि वैभवाची साक्ष देतो.

राजभवन

राजभवन हे रायगड किल्ल्यावरील भव्य आणि ऐतिहासिक वास्तू आहे. छत्रपती शिवाजी महाराज आणि त्यांच्या उत्तराधिकारी राजांचे निवासस्थान म्हणून हे राजभवन वापरात होते. राजभवनात अनेक कक्षा, सभागृह आणि मनोरंजनाची ठिकाणे होती. जरी काळाच्या प्रवाहात नष्ट झाली असली तरी, राजभवनाची भग्नावशेषे आपल्याला त्याचा गौरवशाली इतिहास सांगतात.

रत्नशाळा: खलबतखाना

राजप्रासादाजवळील स्तंभांच्या पूर्वेकडे असलेल्या मोकळ्या जागेत एक तळघर आहे, तीच ही रत्‍नशाळा. हा खलबतखाना म्हणजेच गुप्त बोलणी करण्यासाठी केलेली खोली असावी असेही म्हणतात.

राज्यसभा: सत्ताकेंद्र

राज्यसभा ही रायगड किल्ल्यावरील एक महत्त्वपूर्ण इमारत होती. येथे दरबार भरवले जात होते आणि महत्त्वपूर्ण निर्णय घेतले जात होते. सभागृह मोठे आणि भव्य असून राजा आणि त्यांच्या मंत्र्यांसाठी बसण्याची व्यवस्था होती. आज हे स्थान जरी अवशेष स्वरूपात असले तरी, शिवाजी महाराजांच्या कारभाराची झलक दाखवते.

राणी महाल

राणी महाल हा रायगड किल्ल्यावरील राण्यांच्या निवासस्थानाचा भाग होता. राजभवनाच्या परिसरात असलेल्या या महालात राजांच्या पत्नी आणि कुटुंबातील महिलांची राहण्याची व्यवस्था होती. आज हे स्थान जरी जीर्ण अवस्थेत आहे .

नगरखाना: गुन्हेगारांचे ठाणे

नगरखाना हे रायगड किल्ल्यावरील तुरुंग होते. गुन्हेगार आणि कैदी यांना येथे ठेवले जात होते. नगरखाना मजबूत बांधणीचे असून बाहेरून पळून जाणे कठीण होई. आज हे स्थान किल्ल्याच्या कायदा आणि सुव्यवस्थेची झलक दाखवते.

बाजार: किल्ल्यातील व्यापार केंद्र

बाजार हे रायगड किल्ल्यावरील व्यापारी केंद्र होते. किल्ल्यातील रहिवासी आणि सैनिकांच्या गरजा भागविण्यासाठी येथे अनेक दुकाने होती. या ठिकाणी कपडे, धान्य, मसाले, शस्त्रे आणि इतर वस्तू विकल्या जात असत. आज हे स्थान किल्ल्यातील स्वयंपूर्ण अर्थव्यवस्थेची माहिती देते.

होळी खेळाचे मैदान: उत्सवांचे ठिकाण

होळी खेळाचे मैदान हे रायगड किल्ल्यावरील एक मोठे मैदान होते. येथे होळी सारख्या सणांमध्ये उत्सव साजरे केले जात होते. सैनिकांसाठी व्यायाम आणि मनोरंजनाचे ठिकाण म्हणूनही या मैदानाचा वापर केला जात होता. आज हे स्थान किल्ल्यातील सामाजिक जीवनाची माहिती देते.

शिरकाई मंदिर: देवीची भक्तीस्थान

शिरकाई मंदिर हे रायगड किल्ल्यावरील एक प्राचीन मंदिर आहे. शिवाजी महाराजांच्या कुलदेवतेची मूर्ती या मंदिरात आहे. हे मंदिर आजही कार्यरत असून भाविकांसाठी श्रद्धास्थानाचे केंद्र आहे.

जगदीश्वर मंदिर: आध्यात्मिक स्थळ

जगदीश्वर मंदिर हे रायगड किल्ल्यावरील आणखी एक प्राचीन मंदिर आहे. हे शिवमंदिर असून शांततेचा अनुभव घेण्यासाठी उत्तम स्थान आहे. हे मंदिर किल्ल्यातील धार्मिक आणि आध्यात्मिक बाजूची साक्ष देते.

वाघ दरवाजा: किल्ल्याचा मुख्य प्रवेशद्वार

वाघ दरवाजा हा रायगड किल्ल्याच्या तळेच्या बाजूला असलेला किल्ल्याचा मुख्य प्रवेशद्वार आहे. या दरवाज्यावर एका वाघाची भव्य मूर्ती कोरलेली आहे, ज्यामुळे याला वाघ दरवाजा असे नाव पडले. मजबूत आणि भव्य बांधणी असलेला हा दरवाजा किल्ल्याच्या संरक्षणाचे प्रतीक आहे. आजही, वाघ दरवाजा किल्ल्याला भेट देणाऱ्या पर्यटकांचे स्वागत करतो.

वाघ्या कुत्र्याची समाधी: वफादारीचे प्रतीक

वाघ्या (म्हणजे मराठीत वाघ) हा मराठा राजा छत्रपती शिवाजी महाराजांचा मिश्र जातीचा पाळीव कुत्रा होता , निष्ठा आणि शाश्वत भक्तीचे प्रतीक म्हणून ओळखले जाते. शिवाजी महाराजांच्या मृत्यूनंतर , त्यांनी आपल्या स्वामीच्या अंत्यसंस्कारात उडी मारून आत्मदहन केल्याचे सांगितले जाते.

कुशावर्त तलाव: शांततेचा सरोवर

कुशावर्त तलाव हे रायगड किल्ल्याच्या पायथ्याशी असलेले एक सुंदर तलाव आहे. या तलावाचा वापर पिण्याच्या पाण्यासाठी आणि सिंचनासाठी केला जात होता. हे तलाव आजही शांततेचा आणि निसर्गाचा अनुभव घेण्यासाठी उत्तम स्थान आहे.

पॅविलियन: विश्रांतीचे स्थान

पॅविलियन हे रायगड किल्ल्यावरील विश्रांतीगृह होते. सैनिक आणि अधिकारी विश्रांती घेण्यासाठी आणि निसर्गाचा आनंद घेण्यासाठी या ठिकाणाचा वापर करत असत. काळाच्या ओघात हे बरेचसे पॅविलियन नष्ट झाले असले तरी, काही अवशेष आजही किल्ल्याच्या श्रीमंतीची साक्ष देतात.

गंगासागर तलाव

रायगड किल्ल्यावरील जिजाबाईंच्या वाड्याच्या जवळ गंगासागर तलाव नावाचे एक छोटे परंतु पवित्र स्थान आहे. गंगा नदीच्या पवित्रतेशी संबंधित असल्याने या तलावात स्नान करणे म्हणजे गंगेत स्नान करण्यासारखेच फलोदायक असल्याचा भाविकांचा विश्वास आहे. शिवाजी महाराजांच्या कारकिर्दीत बांधला गेला असावा असा अंदाज असून, किल्ल्यातील रहिवासी स्नान आणि धार्मिक विधींसाठी या तलावाचा वापर करत असत. चौकोनी आकाराचा हा तलाव विटांनी बांधण्यात आला असून, घाट आणि एक छोटे मंदिर देखील आहे. रायगड किल्ल्याला भेट देणारे अनेक पर्यटक या तलावात स्नान करतात, मंदिराला भेट देतात आणि शांत वातावरणाचा आनंद घेतात. गंगासागर तलाव हा रायगडचा ऐतिहासिक आणि धार्मिक दृष्टीने एक महत्त्वपूर्ण भाग असून, किल्ल्याच्या धार्मिक आणि सांस्कृतिक जीवनात त्याचे विशेष स्थान आहे.

स्तंभ / खांब

रायगड किल्ल्याच्या वैभवाची साक्ष देणारे दोन भव्य स्तंभ गंगासागर तलावाच्या दक्षिणेला उभे आहेत. जगदीश्वराच्या शिलालेखात “विजय स्तंभ” म्हणून उल्लेख असलेले हे स्तंभ शिवाजी महाराजांच्या कारकिर्दीत बांधले गेले. पूर्वी पाच मजले असल्याचे सांगितले जाते, परंतु आज फक्त दोन शिल्लक आहेत. हे बारा कोनांचे असून कोरीवकाम शोभिवंत आहे. ऐतिहासिक आणि स्थापत्यशास्त्रीय दृष्टीने महत्त्वपूर्ण असलेले हे स्तंभ शिवाजी महाराजांच्या युगाची साक्ष देतात. स्तंभांवरील कलाकुसर त्या काळातील संस्कृतीचे प्रतिबिंब आहे. आजही पर्यटक या भव्य स्तंभांना भेट देतात आणि आसपासच्या परिसराचे मनोरम दृश्य अनुभवतात. हे स्तंभ रायगडच्या समृद्ध इतिहासाची आणि संस्कृतीची आठवण करून देणारे स्मारक आहेत.

पालखी दरवाजा

रायगड किल्ल्याचा मुख्य प्रवेशद्वार म्हणजे पालखी दरवाजा. हा भव्य आणि सजावटीचा दरवाजा छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेक प्रसंगी त्यांची पालखी किल्ल्यात आणण्यासाठी बांधण्यात आला होता. राजेशाही शैलील बांधलेला हा दरवाजा किल्ल्याच्या वैभवाची पहिली झलक देतो.

वाघदरवाजा:

महाराजांनी महादरवाजाशिवाय हा दरवाजा बांधून घेतला. या दरवाजाने वर येणे जवळजवळ अशक्यच असले तरी दोर लावून खाली उतरू शकतो. पुढे राजाराम महाराज व त्यांची मंडळी झुल्फिरखानाचा वेढा फोडून याच दरवाजाने निसटली होती.

टकमक टोक:

टकमक टोकाला पोहोचण्यासाठी, बाजारपेठेच्या समोरच्या टेपावरून खाली उतरावे लागेल. तेथेच एका जुन्या दारूच्या कोठाराचे अवशेष दिसतात. टोकाकडे जात असताना रस्ता हळूहळू निमुळता होत जातो. उजवीकडे २६०० फूट खोल एका तुटलेल्या कड्याची भीषण दरी आहे. टोकावर वारा प्रचंड वेगाने वाहत असतो आणि जागाही मर्यादित असल्यामुळे, गोंधळ टाळण्यासाठी सावधगिरी बाळगणे आवश्यक आहे. शिवराज्यकाळापासूनच या ठिकाणाहून गुन्हेगारांना खाली ढकलून देण्याची शिक्षा दिली जात असे.

हिरकणी टोक:

रायगड किल्ल्याचा सर्वात उंच भाग म्हणजे हिरकणी टोक. हिरकणी मुळे या टोकाचे हे नाव पडले. किल्ल्याच्या पूर्व टोकावर असलेल्या या बुरुजाकडे जाण्यासाठी थोडा चढाईचा मार्ग आहे. येथून किल्ल्याचा संपूर्ण परिसर आणि पानशेत क्षेत्राचे विहंगम दृश्य दिसते. रणनीतिक दृष्ट्या महत्त्वाच्या या टोकावर शत्रूवर लक्ष ठेवण्यासाठी पहारे तैनात केले जात होते.

रायगड किल्ल्यावरील प्रसिद्ध दरवाजे:

रायगड किल्ला अनेक भव्य दरवाज्यांनी सुसज्ज आहे, ज्यांच्यापैकी प्रत्येकचे स्वतःचे ऐतिहासिक आणि रणनीतिक महत्त्व आहे. या दरवाज्यांमधून किल्ल्यात प्रवेश करता येतो आणि ते किल्ल्याच्या संरक्षणात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावत होते. येथे रायगड किल्ल्यावरील काही प्रमुख दरवाज्यांची माहिती दिली आहे:

महादरवाजा:

• हा रायगड किल्ल्याचा मुख्य प्रवेशद्वार आहे.
• भव्य आणि सजावटीने युक्त असलेला हा दरवाजा किल्ल्याची भव्यता दर्शवतो.
• दरवाजावर दोन्ही बाजूंनी दोन सुंदर कमळाकृती कोरल्या आहेत, ज्यांचा अर्थ “श्री आणि सरस्वती” नांदत आहेत.
• महादरवाजाला दोन भव्य बुरूज आहेत, एक ७५ फूट तर दुसरा ६५ फूट उंच.

पालखी दरवाजा:

• छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेक प्रसंगी त्यांची पालखी किल्ल्यात आणण्यासाठी बांधलेला हा दरवाजा आहे.
• भव्य आणि कलाकुसरीने बनवलेला हा दरवाजा किल्ल्याच्या ऐतिहासिक महत्त्वाची साक्ष देतो.

वाघ दरवाजा:

• किल्ल्याच्या उत्तर बाजूस असलेले दुसरे प्रवेशद्वार.
• वाघाच्या तोंडासारखे दिसणारा हा दरवाजा रणनीतिकदृष्ट्या महत्त्वपूर्ण होता.
• शत्रूंना दहशत बसविण्यासाठी आणि किल्ल्याच्या आत येण्यास अडथळा निर्माण करण्यासाठी या दरवाजाची निर्मिती केल्याचे मानले जाते.

नाना दरवाजा:

• हा एक छोटा परंतु ऐतिहासिक प्रवेशद्वार आहे.
• किल्ल्याच्या पश्चिम बाजूस असलेला हा दरवाजा सहसा गुप्त प्रवेशासाठी वापरला जात होता.

मेना दरवाजा:

• राणी मेनाबाईंच्या नावावरून हे नाव असलेला हा दरवाजा आहे.
• किल्ल्याच्या पूर्व बाजूस असलेला हा दरवाजा राण्यांच्या प्रवेशासाठी वापरला जात होता.

चोर दरवाजा:

• गुप्ततेने राखलेला हा मार्ग आपत्कालीन परिस्थितीत किल्ल्यातून बाहेर पडण्यासाठी वापरला जात होता.
• टकमक टोकाच्या बाजूला असलेला हा दरवाजा सहसा शत्रूंना दिसत नव्हता.

याव्यतिरिक्त, रायगड किल्ल्यावर अनेक लहान दरवाजे आहेत ज्यांचा वापर किल्ल्याच्या विविध भागांमध्ये प्रवेश आणि हालचालीसाठी केला जात होता. हे दरवाजे केवळ किल्ल्याच्या भव्यतेमध्ये भर घालत नाहीत तर त्याच्या समृद्ध इतिहास आणि रणनीतिक महत्त्वाचीही साक्ष देतात.

पर्यटन

रायगड किल्ला – कसे जायचे

रेल्वेने:

• रायगड किल्ल्याजवळचे रेल्वे स्टेशन माणगाव रेल्वे स्टेशन आहे.
• मुंबई, बेंगळुरू, चेन्नई आणि दिल्ली सारख्या प्रमुख शहरांमधून तुम्ही माणगाव स्टेशनला रेल्वेने प्रवास करू शकता.
• स्टेशनवरून तुम्ही रायगड किल्ल्यासाठी बस किंवा टॅक्सी घेऊ शकता.

हवाई मार्गाने:

• रायगड किल्ल्याजवळ थेट विमानतळ नाही.
• जवळचे विमानतळ पुणे विमानतळ आहे.
• पुणे विमानतळावरून तुम्ही रायगड किल्ल्यासाठी बस किंवा टॅक्सी घेऊ शकता.
• पुण्याहून रायगडावर पोहोचण्यासाठी साधारणपणे २ तास लागतात.

रस्त्याने:

• तुम्ही बस किंवा स्वतःचे वाहन वापरून रस्त्याने रायगड किल्ल्यावर पोहोचू शकता.
• तुम्ही पुणे किंवा मुंबई सारख्या शहरांमधून रायगड किल्ल्यासाठी बस सेवा घेऊ शकता.
• स्वतःचे वाहन असल्यास तुम्हाला NH48 आणि NH60 मार्गांचा वापर करून रायगड किल्ल्यावर पोहोचता येईल.

खाण्याची आणि पाण्याची सोय

गडावर खाण्याची सोय आहे पण स्वतःच्या सोयीप्रमाणे खाद्यपदार्थ घेऊन जावे.गडावर खाण्याची व विविध वस्तूंची दुकाने आहेत. येथे पाण्याची खूप चांगली सोय आहे. शुद्ध पाणी आणि फिल्टर केलेले पाणी आपणास मिळते.

राहण्याची सोय

रायगड किल्ला जवळच्या गावात हॉटेल किंवा लॉज वर राहण्याची सोय असू शकेल .

रायगड किल्ला हा एक लोकप्रिय पर्यटन स्थळ आहे. किल्ल्यावर जाण्यासाठी रोपवे आणि पायऱ्या दोन्ही उपलब्ध आहेत. किल्ल्यावर अनेक ऐतिहासिक वास्तू आहेत, ज्यात समाविष्ट आहे:

रायगड पर्यटनासाठी काही टिपा:

• रायगड किल्ला वर्षभर उघडा असतो, परंतु ऑक्टोबर ते मार्च हा भेट देण्यासाठी सर्वोत्तम काळ आहे.
• किल्ल्यावर जाण्यासाठी रोपवे आणि पायऱ्या दोन्ही उपलब्ध आहेत. रोपवे हा जलद आणि सोपा पर्याय आहे, तर पायऱ्या हा अधिक आव्हानात्मक पर्याय आहे.
• किल्ल्यावर अनेक स्टॉल आणि दुकाने आहेत जेथे तुम्ही स्मृतिचिन्हे आणि इतर वस्तू खरेदी करू शकता.
• किल्ल्यावर अनेक ठिकाणी खाद्यपदार्थ आणि पेये उपलब्ध आहेत.
• तुम्ही किल्ल्यावर कॅमेरा आणि इतर वैयक्तिक वस्तू घेऊन जाऊ शकता.
• किल्ल्यावर पाणी आणि इतर आवश्यक वस्तू घेऊन जाणे विसरू नका
• चांगल्या पकड असलेली, टिकाऊ शूज घाला, विशेषत: तुम्ही पायऱ्यांमार्गे जात असाल तर. थोडासा चढाईचा मार्ग आहे आणि घसरून पडण्याची शक्यता कमी करण्यासाठी चांगली पकड महत्वाची आहे.
• हवामानानुसार तुमचे कपडे निवडा. उन्हाळ्यासाठी सूर्यप्रकाशापासून बचाव करणारे कपडे आणि टोपी घ्या. हिवाळ्यात थंडीचा सामना करण्यासाठी जॅकेट किंवा स्वेटर घ्या. पावसाळ्याच्या दिवसांसाठी पाण्यापासून बचाव करणारे कपडे आणि रेनकोट सोबत असू द्या.
• रायगड किल्ला हा एक ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक ठेवा आहे. कृपया परिसराची काळजी घ्या आणि कचरा करणे टाळा. कचरापेटीचा वापर करुन निसर्गाचे सौंदर्य जपून ठेवा.
• किल्ल्याचा समृद्ध इतिहास जाणून घेण्यासाठी स्थानिक मार्गदर्शकाचा विचार करा. ते तुम्हाला वास्तुकले आणि किल्ल्याच्या भूतकाळाबद्दल अधिक सांगू शकतात.
• गर्मी टाळण्यासाठी आणि किल्ल्याच्या मनमोहक दृश्यांचा आनंद घेण्यासाठी पहाटे किंवा संध्याकाळी भेट द्या.
• पुनर्निर्माण करता येणारी पाण्याची बाटली घेऊन जाणे चांगले. चढाई करताना किंवा किल्ल्याभोवती फिरताना तुम्हाला तहान लागण्याची शक्यता आहे.
• रायगड किल्ला आणि सह्याद्री पर्वतरांगेच्या विस्मयकारी दृश्यांचे फोटो घेण्यासाठी कॅमेरा घेऊन जाणे विसरू नका. किल्ल्यावरील वास्तुकला आणि मूर्तींचा देखील फोटो काढा.
• (optional) जर तुम्ही मोबाईल फोनवर बरेच फोटो आणि व्हिडिओ घेत असाल तर तुमच्या फोनची बॅटरी संपण्याची शक्यता आहे. म्हणून, अतिरिक्त चार्जसाठी पॉवर बँक घेऊन जाणे सोयीचे ठरेल.
• तुमच्या बरोबर वृद्ध व्यक्ती किंवा लहान मुले असतील तर शक्यतो रोपेवे चा वापर करा .

रायगड किल्ला – नेहमी विचारले जाणारे प्रश्न

फोटोज – रायगड किल्ला

हा लेख लिहिताना रायगड(किल्ला) येथूनही संदर्भ घेण्यात आला आहे .

अधिक किल्ल्यांची माहिती घेण्यासाठी कृपया येथे क्लिक करा .