पुरंदर किल्ला
पुरंदर किल्ला पुणे जिल्ह्यातील सह्याद्रीच्या डोंगरांवर स्थित एक अत्यंत महत्त्वाचा आणि ऐतिहासिक दुर्ग आहे. समुद्रसपाटीपासून १,३७४ मीटर (४,५०८ फूट) उंचीवर उभा असलेला हा किल्ला पुणे शहरापासून लगभग ५० किलोमीटर दक्षिणपूर्वेला अवस्थित आहे. पुरंदर किल्ला हिंदवी स्वराज्याच्या इतिहासातील सर्वात महत्त्वाची घटना म्हणजे छत्रपती संभाजी महाराजांचे जन्मस्थान असून, यह किल्ला शिवाजी महाराज आणि औरंगजेबांच्या मध्ये झालेल्या ऐतिहासिक पुरंदर तहाचा साक्षीदार आहे.
पुरंदर किल्ल्याचा इतिहास
प्राचीन काळ आणि निर्मिती
पुरंदर किल्ल्याचा सर्वात जुना संदर्भ ११व्या शतकातील यादव राजवंशाच्या काळात आढळतो. या काळात हा किल्ला रणनीतिक महत्त्वाचा बिंदू होता आणि पश्चिम भारतातील व्यापारी मार्गांचे संरक्षण करण्याचे काम करत होता. यादव राजवंशाचे पतन झाल्यानंतर या क्षेत्रावर बाह्य आक्रमणकारांचा आधिपत्य आला. १३५० सालच्या आसपास, बाहमनी सल्तनतीने या किल्ल्याला पुनः दृढ केले आणि त्याचे महत्त्व वाढवले.
निजामशाही आणि आदिलशाही काळ
निजामशाही आणि आदिलशाहीच्या राजवटीत पुरंदर किल्ला हा सरकारच्या थेट नियंत्रणाखाली होता. या किल्ल्याला कधीही जागीरदारांच्या ताब्यात दिले जात नव्हते, जे त्याचे रणनीतिक महत्त्व स्पष्ट करते. दक्षिणी भारतातील राजकीय अस्थिरतेच्या काळात पुरंदर किल्ला बहुधा वारंवार सीमावर्ती भागांचे संरक्षण करणारे केंद्र म्हणून कार्य करत होता.
छत्रपती शिवाजी महाराज आणि पुरंदर किल्ला
पुरंदर किल्ल्याचा सर्वात महत्त्वाचा अध्याय छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या काळात लिहिला गेला. १६४९ सालच्या आसपास, अजूनही अल्पवयस्क असताना, छत्रपती शिवाजी महाराजांनी हा किल्ला जिंकून घेतला. या विजयाने हिंदवी स्वराज्याच्या निर्मितीचा मार्ग मोकळा केला. शिवाजी महाराजांना या किल्ल्याचे रणनीतिक मूल्य आणि शक्तिशाली भौतिक गठन समजायचे होते.
१६५७ च्या १४ मे रोजी, पुरंदर किल्ल्यावरच छत्रपती शिवाजी महाराज आणि महाराणी सईबाई यांचे सुपुत्र छत्रपती संभाजी महाराज यांचा जन्म झाला. संभाजी महाराज हिंदवी स्वराज्याचे दुसरे छत्रपती व्हायचे होते आणि त्यांचा जन्मस्थान म्हणून पुरंदर किल्ला महाराष्ट्रातील सर्वात पवित्र ऐतिहासिक स्थळांपैकी एक आहे.
औरंगजेब आणि पुरंदर किल्ल्याचा प्रथम तह
१६६५ साली, औरंगजेबच्या सैन्याने पुरंदर किल्ल्याच्या विरुद्ध एक शक्तिशाली हल्ला केला. औरंगजेबचा प्रतिनिधी मिर्झा राजा जयसिंग आणि दिलेरखान यांच्या सेनेने किल्ल्याची घेराबंदी केली. या युद्धात किल्लेदार मुरारबाजी देशपांडे यांनी अद्भुत शौर्य प्रदर्शन केले. त्यांनी दिलेरखानविरुद्ध अंतिम क्षणापर्यंत लढाई केली, परंतु शेवटी किल्ला मुघलांच्या ताब्यात गेला आणि मुरारबाजी देशपांडे शहीद झाले.
११ जून १६६५ रोजी, पुरंदर तहा (पहिली संधी) छत्रपती शिवाजी महाराज आणि औरंगजेब यांच्यामध्ये स्वाक्षरी झाली. या तहाच्या अनुषंगाने शिवाजी महाराजांना २३ किल्ले आणि चार लाख हून सोने हस्तांतरित करावे लागले.
पुरंदर किल्ल्याची पुनः मुक्ती
शिवाजी महाराजांच्या साहस आणि रणनीति कौशल्यामुळे, २३ मार्च १६७० रोजी, नीलकंठ सोंदेव भडणेकर, जो शिवाजी महाराजांचा अमात्य होता, तांडा आणि हल्ल्याच्या माध्यमातून पुरंदर किल्ला पुनः जिंकून आणले. हिंदवी स्वराज्याने या किल्ल्यावर पुनः नियंत्रण केल्यानंतर, हा किल्ला पुणे शहरावर संभाव्य मुघल हल्ल्यांविरुद्ध शक्तिशाली बचाव मानली जात होती.
पेशवेकाळ
पेशवा राजवटीत, पुरंदर किल्ला हिंदवी स्वराज्याचा एक अत्यंत महत्त्वाचा सामरिक किल्ला होता. जेव्हा जेव्हा पुणे शहरावर बाहेरील खतरा आला, पेशवे आणि त्यांचे सैन्य अनेकदा या किल्ल्यावर आश्रय घेत होते. पेशवा नानासाहेबने या किल्ल्यावर नियंत्रण केल्यानंतर, ते त्याची व्यवस्थापन माधव अंबाजी (ज्यांना बाबा पुरंदरे म्हणतात) यांना दिले होते.
ब्रिटिश काळ
१७७६ साली, दुसरा पुरंदर तह ब्रिटिश राज आणि मराठा राज्यांमध्ये संपन्न झाला. हा तह पहिल्या इंग्रज-मराठा युद्धाचा समाप्ती बिंदू होता. तथापि, या तहाच्या अटी नंतर १७८२ साली झालेल्या साल्बाई तहाद्वारे रद्द करण्यात आल्या.
ब्रिटिशांच्या भारतावरील सामर्थ्य वाढल्याप्रमाणे, पुरंदर किल्ला त्यांच्या सैन्य नियंत्रणाखाली आला आणि ते तेथे लष्करी छावणी आणि रुग्णालय स्थापन केले.
पुरंदर किल्ल्याची रचना आणि आर्किटेक्चर
दोन स्तरांची रचना
पुरंदर किल्ला दोन स्पष्ट स्तरांमध्ये विभागलेला आहे: माची (खालचा भाग) आणि बालेकिल्ला (वरचा भाग). यह द्विस्तरीय रचना किल्ल्याला अधिक सुरक्षा आणि सामरिक लाभ प्रदान करत होती.
माची – खालचा बुरूज
माची किल्ल्याचा खालचा आणि मुख्य भाग आहे. या भागात बाजार, व्यापार केंद्र आणि सैन्य छावणी असत होती. माचीच्या उत्तरेला एक सपाट क्षेत्र आहे, जेथे ब्रिटिशांनी नंतर सैन्य छावणी (कँटोनमेंट) आणि रुग्णालय बांधले होते. माचीचे उत्तरेचे दरवाजे विशेष महत्त्वाचे आहेत – दोन मजबूत बुरुजांसह या दरवाजे आहेत आणि खाली धोलकीदार रचना आहे, जी बहुत्या बुरुजांद्वारे संरक्षित आहे.
बालेकिल्ला – वरचा मजबूत किल्ला
माचीपासून एक साळी बालेकिल्लाला नेते. बालेकिल्ला किल्ल्याचा सर्वात दुर्गम आणि महत्त्वाचा भाग आहे. येथे प्रवेश करण्यासाठी पहिली रचना दिल्ली दरवाजा (दिल्ली गेट) आहे, जो बालेकिल्लाचा प्रमुख प्रवेशद्वार आहे. दिल्ली दरवाजा मराठा किल्ला-निर्मिती कला आणि शक्तिशाली संरक्षण प्रणालीचे उत्तम उदाहरण आहे.
महत्त्वाचे संरचनाएं
केदारेश्वर मंदिर
बालेकिल्ल्यात एक प्राचीन शिव मंदिर आहे, ज्याला केदारेश्वर मंदिर किंवा पुरंदरेश्वर मंदिर म्हणून ओळखले जाते. हा मंदिर ११व्या शतकातील किंवा त्यापूर्वीचा असल्याचा अनुमान काढला जातो. यह मंदिर किल्ल्याचा आध्यात्मिक केंद्र होता आणि अजूनही सैन्य अधिकारी आणि पर्यटकांसाठी एक महत्त्वाचे स्थल आहे.
पुरंदर माची (तळे)
किल्ल्याच्या विविध भागांत पाण्याचे साठेवण करण्यासाठी तळे (तलाव) बांधले होते. पुरंदर माची नावाचे एक प्रमुख तळ आहे, जे पुरंदर किल्ल्यासाठी पाणीपूरवठा करत होते. मराठा काळातील किल्ल्यांचा महत्त्वाचा अंग म्हणजे जल-व्यवस्थापन प्रणाली, जी दीर्घकालीन घेराबंदी सहन करण्यास सक्षम होती.
बिनी दरवाजा आणि इतर प्रवेशद्वार
किल्ल्याच्या विविध भागांमध्ये बिनी दरवाजा (बिनी गेट) आणि इतर रक्षा दरवाजे आहेत. ये सर्व दरवाजे रणनीतिकदृष्ट्या ठेवलेले आहेत आणि शत्रूंचे प्रवेश नियंत्रित करण्यास सक्षम होते.
रक्षा सुविधाएं
पुरंदर किल्ल्याच्या तीन बाजूंवर खोल घाटी आहे, जे किल्ल्याला नैसर्गिक संरक्षण प्रदान करते. बालेकिल्लाच्या तीन बाजूंवर तीव्र उतार आहेत, ज्या कारणे शत्रूंचा आरोहण अत्यंत कठीण होता. किल्ल्यावर विविध बुरुज (टॉवर्स) आहेत, ज्या पासून संपूर्ण परिसर दिसायचा होता आणि रक्षकांना शत्रूंच्या हालचालींचे अग्रिम सूचना मिळायचे होते.
वज्रगड किल्ला – पुरंदरचे जुळे
पुरंदर किल्ल्याच्या समीपच वज्रगड (किंवा रुद्रमाल) नावाचा दुसरा किल्ला आहे, जो अगदी पुरंदरच्या डोंगरावरच आहे. हा किल्ला पुरंदरपेक्षा किंचित कमी उंच आहे. दुर्गनिर्मितीचे शास्त्र असे सांगते की, जेव्हा एखाद्या मुख्य किल्ल्याच्या जवळ उंचभाग असतो, तर तो उंचभाग सुद्धा किल्लासारखा दृढ केला पाहिजे. अन्यथा शत्रू तेथून मुख्य किल्ल्यावर हल्ला करून जिंकून घेऊ शकतो. पुरंदर आणि वज्रगड दोन्ही किल्ल्यांची एकत्रित रक्षा प्रणाली अत्यंत प्रभावी होती.
ट्रेकिंग आणि भेट
अवस्थिती आणि अंतर
पुरंदर किल्ला पुणे शहरापासून सुमारे ५० किलोमीटर दक्षिणपूर्वेला अवस्थित आहे. सस्वद या गावापासून किल्ला सुमारे १५ किलोमीटर दूर आहे. पुणे-बेंगलूर राष्ट्रीय महामार्गावरून सस्वद येथे उतरून, तेथून किल्ल्याच्या बेस गावापर्यंत पोहोचता येते.
ट्रेकिंग मार्ग आणि कठिणता
पुरंदर किल्ल्यावरची ट्रेकिंग मध्यम स्तराची मानली जाते. किल्ल्याचे बेस गावापासून वरपर्यंतचे अंतर सुमारे २ किलोमीटर आहे, आणि सामान्यतः ४५ मिनिटे ते १ तास लागतात. ट्रेकिंग मार्गावर मजबूत पायऱ्या, खडकाळ भाग आणि काहीही ठिकाणी उंच चढाई आहेत. आवश्यक शारीरिक सहनशीलता आणि अनुभव असल्यास ही ट्रेकिंग सुखकर होते.
ट्रेकिंग सीজन
पुरंदर किल्ल्याची ट्रेकिंग वर्षभर शक्य आहे, परंतु ऑक्टोबर ते मार्च हा सर्वश्रेष्ठ काळ मानला जातो. या काळात हवामान सुखद असते, वर्षा कमी असते, आणि स्वच्छ दिवसांवर पासून सिंहगड, राजगड आणि तोर्णा किल्ले दिसू शकतात.
भेटीच्या तपशील
वेळ: सकाळी ६ ते संध्याकाळ ६ वजेपर्यंत
प्रवेश शुल्क: मुक्त (निःशुल्क)
महत्त्वाचे सूचना: पुरंदर किल्ला सध्या भारतीय सैन्याच्या नियंत्रणाखाली आहे. किल्ल्याच्या काही भागांमध्ये सैन्य प्रशिक्षण केंद्र आहेत, ज्या भागांना पर्यटकांसाठी प्रतिबंधित केले आहे. किल्ल्यात प्रवेश करताना वैध ओळख (आधार कार्ड, पासपोर्ट, ड्रायव्हिंग लाइसन्स) दाखल करावा लागतो. मोबाइल फोन, कॅमेरे आणि व्हिडिओ कॅमेरे सैन्य काउंटरवर जमा करावे लागतात.
पुरंदर किल्ल्याचे भौगोलिक महत्त्व
प्राकृतिक सौंदर्य आणि दृष्टिकोन
पुरंदर किल्ल्याच्या शिखरापासून आसपासचा क्षेत्र अत्यंत सुंदर दिसतो. स्पष्ट दिवसांवर सिंहगड किल्ला, राजगड किल्ला, तोर्णा किल्ला, आणि पुरंदर धरण या सर्वांचे दृश्य मिळतात. पश्चिम घाटांचे हरीतिमायुक्त दृश्य, दूरचे पर्वतशिखर, आणि खोल खड्डे – हे सर्व मिळून एक अविस्मरणीय अनुभव निर्माण करतात.
पर्यटन आणि साहस प्रेमी
पुरंदर किल्ल्या ट्रेकिंग, हायकिंग आणि प्रकृति प्रेमीयांसाठी एक लोकप्रिय गंतव्य बनला आहे. पॅराग्लाइडिंग उत्साही व्यक्तीही या किल्ल्याचा वापर करतात, कारण हवेचा प्रवाह आणि उंचता पॅराग्लाइडिंगसाठी अनुकूल आहेत.
सांस्कृतिक आणि राजकीय महत्त्व
संभाजी महाराजांचे जन्मस्थान
पुरंदर किल्ल्याचे सर्वोच्च सांस्कृतिक महत्त्व हा छत्रपती संभाजी महाराजांचे जन्मस्थान असणे आहे. संभाजी महाराज शिवाजी महाराजांचे सुपुत्र आणि हिंदवी स्वराज्याचे दुसरे छत्रपती होते. सिंहगड, तोर्णा, राजगड या किल्ल्यांइतकाच पुरंदर किल्ला मराठी संस्कृती आणि इतिहासाचा अविभाज्य भाग आहे.
शहीदांचे स्मृतिस्तंभ
मुरारबाजी देशपांडे आणि इतर शहीदांच्या यशांचे स्मरण करण्यासाठी किल्ल्यावर विविध स्मृतिस्तंभ आहेत. सावई माधवराव पेशवा आणि पुरंदरेश्वरच्या मंदिरातील मूर्तीशिल्प मुरारबाजी देशपांडेचे साहस आणि बलिदान दर्शवतात.
संरक्षण आणि भविष्य
वर्तमान स्थिती
पुरंदर किल्ला सध्या भारतीय सेना (इंडियन आर्मी) च्या नियंत्रणाखाली आहे. किल्ल्याचा एक भाग सेनेच्या प्रशिक्षण केंद्र म्हणून काम करतो, तर दुसरा भाग पर्यटकांसाठी उपलब्ध आहे. सेनेची उपस्थिती किल्ल्याचे आणखी संरक्षण करते, परंतु काही भागांमध्ये पर्यटन प्रतिबंधित आहे.
पुरातात्विक महत्त्व
पुरंदर किल्ला एक महत्त्वाचा पुरातात्विक स्थल आहे. किल्ल्यावर झालेल्या विविध काळातील अवशेष – प्राचीन दरवाजे, मंदिर, तळे, बुरुज आणि रक्षा संरचनाएं – ये सर्व भारतीय किल्ला-निर्मिती कलेचे उदाहरण आहेत. हे अवशेष मराठा, आदिलशाही, निजामशाही आणि ब्रिटिश काळांचे स्तर दाखवतात.
निष्कर्ष
पुरंदर किल्ला केवळ एक ऐतिहासिक स्मारक नाही, तर भारतीय इतिहास, वास्तुकला आणि संस्कृतीचा एक जीवंत साक्षी आहे. छत्रपती शिवाजी महाराज आणि छत्रपती संभाजी महाराज यांचे या किल्ल्याशी सरावड होणे, मुरारबाजी देशपांडे यांचे शहादत, आणि पुरंदर तहा – ये सर्व ऐतिहासिक घटनाएं पुरंदर किल्ल्याला हिंदवी स्वराज्यातील सर्वात महत्त्वाचा दुर्ग बनवतात.
पर्यटकांसाठी, पुरंदर किल्ला हा एक साहसी ट्रेक आणि सांस्कृतिक शिक्षणचा अभूतपूर्व अनुभव देतो. पश्चिम घाटांचे नैसर्गिक सौंदर्य, किल्ल्याचा भव्य आर्किटेक्चर, आणि त्याचा समृद्ध इतिहास – हे सर्व मिळून पुरंदर किल्लाला महाराष्ट्रातील महत्त्वाचे पर्यटन स्थल बनवतात. हा किल्ला वास्तविकीने महाराष्ट्राच्या “गडवाटा” (किल्ल्यांचा राज्य) चा एक मणी आहे.
